Arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski

jeden z najwybitniejszych duchownych w XX-leciu międzywojennym (11.02.1858 r. -28.05.1941 r.)

Niewątpliwie jest to Postać nietuzinkowa. Jeden z najwybitniejszych duchownych w okresie XX-lecia międzywojennego. Urodzony pod zaborem rosyjskim, zaangażowany w sprawy niepodległościowe, jeden z wielu współtwórców II RP na polu duszpasterskim, społecznym i politycznym, świadek dwóch wojen światowych, zginał śmiercią męczeńską w hitlerowskim obozie w Działdowie. Często powtarzał: „Urodziłem się w niewoli i w niewoli umrzeć muszę.” Kapłan, Biskup, Męczennik. Wspólnie z bp. Leonem Wetmańskim, z woli władz miejskich patronują naszemu miastu.

11 lutego 1858 roku przyszedł na świat Antoni Julian Nowowiejski – syn Antoniego Juliana i Marianny. Został ochrzczony 13 lutego przez ks. Jana Myślińskiego proboszcza kościoła pw. Wniebowzięcia NMP i św. Marcina w Krynkach. Uznajemy go za syna ziemi mazowieckiej, gdyż spod Wyszogrodu wywodzi się jego szlachecki ród. Najstarsze zapiski o rodzie Nowowiejskich herbu Jastrzębiec sięgają XV wieku. Ojciec biskupa Nowowiejskiego tuż przed śmiercią ustalił pochodzenie swojej rodziny, na kilka pokoleń wstecz. Natomiast dziadek biskupa, Piotr Nowowiejski, przeprowadził wywód szlachectwa. Rękopisy, które wyszły spod pióra Piotra i Andrzeja Antoniego w czasie wojny były przechowywane przez Jadwigę Nowowiejską- bratanicę biskupa, które następnie przekazała ks. Wacławowi Jezuskowi do Archiwum Diecezjalnego i Biblioteki Seminaryjnej w Płocku.

Nowowiejscy byli bardzo pobożni. Z rodzinnego domu późniejszy Biskup płocki wyniósł wartości religijne i patriotyczne, a także głęboką wiarę i wysoką kulturę duchową. „Był obdarzony niezwykłą siłą woli oraz zdolnościami umysłowymi. Dzięki współpracy z łaską, osiągnął znaczny stopień doskonałości chrześcijańskiej, który umożliwił mu chlubnie wypełnić swoje życiowe zadania kapłana,
a potem biskupa”. W 1865 roku rodzina Nowowiejskich przeniosła się do Radomia. Pierwszym nauczycielem dla przyszłego błogosławionego był ojciec, który nauczył go pisania i czytania po polsku i rosyjsku. Od czwartej klasy uczęszczał do Gimnazjum Gubernialnego w Radomiu, gdzie w 1874 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Tego samego roku, było to prawdopodobnie w czerwcu, rodzina Nowowiejskich przeprowadziła się do Płocka i zamieszkała przy ul. Więziennej. 29 czerwca tego roku Antoni Julian przyjął sakrament bierzmowania w płockiej katedrze z rąk bp. Aleksandra Kazimierza Gintowt – Dziewałtowskiego.

7 września 1874 r., po zdaniu odpowiednich egzaminów, w wieku 16 lat, został przyjęty w poczet alumnów Seminarium Duchownego w Płocku. 7 czerwca 1876 r. kleryk Nowowiejski otrzymał tonsurę i święcenia mniejsze z rąk biskupa Gintowt – Dziewałtowskiego. Na czwartym roku seminarium (19 lutego 1878 r.) Antoni Julian został dziekanem alumnów. Był uczniem bardzo sumiennym i wzorowym, odznaczał się dobrymi obyczajami i jak podaje ks. Michał Grzybowski: „z każdym rokiem nabierał większej biegłości i polotu, jak wówczas mówiono. […] Dawało to przełożonym asumpt, że można w niego inwestować.” Dlatego też przełożeni wysłali ambitnego kleryka do Cesarskiej Rzymsko – Katolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu (19 czerwca 1878 r.), co było niewątpliwym wyróżnieniem. We wrześniu tegoż roku rozpoczął studia akademickie w Petersburgu, gdzie dzięki swojej pracowitości oraz systematyczności zdobywał niezbędną wiedzę, „był ciekawy, pilny i zawzięty w nauce”.  Powróciwszy na wakacje do Płocka, w katedrze otrzymał święcenia subdiakonatu i diakonatu. 18 czerwca 1881 r., po trzech latach studiów w Akademii Duchownej uzyskał stopień kandydata św. teologii. Po kilku latach przygotowań, wytężonej pracy i nauki, wytrwałej modlitwy, współpracy z łaską, kleryk Nowowiejski otrzymał święcenia kapłańskie w płockiej katedrze.

10 lipca 1881 r. w katedrze płockiej odbyła się uroczystość przyjęcia przez dwóch diakonów płockiego seminarium sakramentu święceń kapłańskich, którego udzielił biskup Aleksander Gintowt –    – Dziewałtowski. Ks. Antoni Julian Nowowiejski został kapłanem w wieku 23 lat. 22 czerwca 1882 r. ks. Nowowiejski otrzymał stopień magistra świętej teologii. Po powrocie do Płocka został mianowany profesorem w seminarium, a w sierpniu skierowany do parafii farnej św. Bartłomieja z przeznaczeniem na rektora seminaryjnego kościoła św. Jana Chrzciciela. W październiku rozpoczął pracę jako nauczyciel religii w elementarnej szkole męskiej. W 1883 roku biskup płocki Kacper Borowski powierzył ks. Nowowiejskiemu stanowisko wicerektora płockiego seminarium.

Życie kapłańskie Antoniego Juliana Nowowiejskiego upływało odtąd w gorliwej służbie trzech instytucji: seminarium duchownego, konsystorza biskupiego i katedry płockiej. Jako profesor i wicerektor seminarium swoje obowiązki wykonywał sumiennie. Był wykładowcą logiki, łaciny, liturgii i teologii moralnej.  Ponadto od początku swojej kapłańskiej posługi oddawał się pracy badawczej, m. in. podjął się zadania uporządkowania i skatalogowania księgozbiorów w bibliotece seminaryjnej.
W 1886 r. wyszły drukiem pierwsze prace księdza profesora: Śpiew liturgiczny, muzyka i chóry Kościoła katolickiego oraz Diakon i jego czynności podczas mszy św. i innych obrzędach Kościoła katolickiego. W 1888 r. został mianowany kanonikiem honorowym Kapituły Katedralnej Płockiej oraz ceremoniarzem. Ks. kan. Nowowiejski był również stałym współpracownikiem „Encyklopedii Kościelnej”, redagowanej przez bp. Nowodworskiego, do której napisał kilkadziesiąt opracowań specjalistycznych haseł z dziedziny liturgii. W 1895 roku biskup płocki Michał Nowodworski ustanowił go kanonikiem gremialnym Kapituły Katedralnej, a pięć lat później, został wyznaczony przez tę Kapitułę jako prokurator, do przeprowadzenia renowacji kościoła katedralnego.

Angażował się również w pracę społeczną. Jedną z pierwszych takich inicjatyw było założenie w 1891r. Zakładu Wychowawczego dla dziewcząt pod wezwaniem św. Anioła Stróża. W 1896 r. wraz z trzema księżmi: ks. Piotrem Dmochowskim, ks. Aleksandrem Zarembą oraz ks. Władysławem Krynickim udał się w podróż do Ziemi świętej. Swoim zatroskaniem o sprawy kościoła diecezjalnego i powszechnego zyskiwał uznanie kolejnych hierarchów, z ufnością powierzających mu nowe tytuły, funkcje i zadania do wypełnienia.

We wrześniu 1901 r. biskup płocki Jerzy Szembek mianował ks. kan. Nowowiejskiego rektorem Seminarium Duchownego w Płocku. 29 kwietnia 1908 r. Ojciec św. Pius X ogłosił prekonizację biskupa Nowowiejskiego na konsystorzu publicznym, a 12 czerwca papież mianował prałata Antoniego Juliana Nowowiejskiego biskupem płockim. Tak więc ks. prałat Nowowiejski w wieku pięćdziesięciu lat życia i dwudziestu siedmiu lat kapłaństwa, został ustanowiony przez Ojca św. Piusa X, biskupem płockim. Służył Kościołowi i Ludowi Bożemu, najpierw w latach niewoli, potem w odrodzonej i wolnej Polsce, później również, gdy nastały ciężkie lata niemieckiej okupacji, zdobywając uznanie i autorytet, nie tylko w środowisku diecezjalnym. Poprzez swoją posługę i pracę, w której odznaczał się znaczącymi dokonaniami, zyskiwał uznanie oraz prawdziwą życzliwość i sympatię.

Andrzej Rutecki